O poznaniu społecznym, społecznej kategoryzacji i indywidualnym traktowaniu obiektu
Poznanie społeczne (social cognition) to cześć aktywności poznawczej człowieka związana z jego uczestnictwem w życiu społecznym, pozwalająca radzić sobie i funkcjonować w ludzkim społeczeństwie. Analiza tego, w jaki sposób ludzie selekcjonują, interpretują i wykorzystują informacje do formułowania sądów i podejmowania decyzji dotyczących świata społecznego od wielu lat zajmuje psychologów społecznych. Chodzi tu o badanie procesów poznawczych, stanowiących podstawę naszych codziennych interakcji, spostrzeżeń i zachowań.
Badania nad społecznymi zdolnościami poznawczymi ludzi dotyczą tego, jak jednostki nadają spójny sens własnym obserwacjom na temat innych oraz siebie samych. Obiektem szczególnego zainteresowania jest to jak ludzie jako podmioty poznające radzą sobie z napływającymi informacjami dotyczącymi świata społecznego i jak na ich podstawie postępują.
Społeczna kategoryzacja
Postrzegane przez nas obiekty, w tym także osoby, niemal odruchowo dzielimy na różne kategorie. Obiekty podobne łączymy w odrębne klasy na podstawie ich wspólnych cech charakterystycznych (Moscovici 1998: 158). Tendencja do kategoryzowania to niezwykle użyteczne narzędzie szybkiego radzenia sobie ze złożonymi i różnorodnymi informacjami, które stanowi naszą niezbywalną cechę adaptacyjną. "Ta umiejętność "szufladkowania", klasyfikacji obiektów stanowi niezbędną zdolność przystosowawczą" (j.w.). Nie mamy wyjścia - musimy kategoryzować. Gdybyśmy chcieli każdy napotkany obiekt traktować w sposób indywidualny - jako niepowtarzalny, jedyny w swoim rodzaju - nasze funkcjonowanie w świecie byłoby niezwykle utrudnione. Jak pisze Serge Moscovici: "Kategoryzacja faworyzuje uproszczenie, które z kolei wprowadza ład w naszym świecie, czyni go bardziej przewidywalnym oraz możliwym do opanowania" (j.w.).
Proces ten jednak nie przebiega bez zniekształceń. Chociaż pierwotna kategoryzacja drugiej osoby odbywa się niemal automatycznie i bezwysiłkowo - nie kontrolujemy tego procesu ani nie przeżywamy go świadomie (Brewer 1988; Fiske, Neuberg 1990) - jego dalsze konsekwencje mogą być problematyczne, gdy kojarzone z daną kategorią stereotypy usztywniają i niekiedy wypaczają obraz klasyfikowanej osoby i wpływają na ocenę jej działań (por. Duncan 1976). Trwałość stereotypów społecznych sprawia, że wielu grupom upośledzonym trudno wymknąć się z kleszczy niesprawiedliwego wizerunku, a co za tym idzie - nierównego traktowania. Społeczna kategoryzacja pomimo benefitów, jakie wnosi do procesu spostrzegania może więc prowadzić do zniekształcania interpretacji zdarzeń.
Schematy poznawcze
Schematy to struktury poznawcze, za pomocą których ludzie organizują swoją wiedzę o świecie. Mają one istotny wpływ na to, co zauważamy, o czym myślimy i co później sobie przypominamy. Schematy porządkują naszą wiedzę, pomagają nadawać sens sytuacjom i zachowaniom innych ludzi, a ich znajomość zapewniają płynność ludzkim interakcjom. Schemat poznawczy jest rozumiany jako organizacja naszych uprzednich doświadczeń z jakimś rodzajem zdarzeń, osób czy obiektów (Bartlett, 1932). Cechy obiektów są w nim zapisane w taki sposób, że postrzeganie ich wzajemnych powiązań staje się łatwe (j.w.: 159). Z jednej strony schemat zawiera w sobie wiele rodzajów informacji dotyczących kategorii, do której się odnosi, z drugiej jednak jest rodzajem "przyspieszacza" - upraszcza proces kształtowania wrażeń, wpływa na szybkość spostrzegania i ułatwia interpretację odebranych informacji.
Przetwarzanie informacji w oparciu o schematy stanowi nieodłączny element procesów poznawczych. Automatyzm uruchamiania się schematów polega na tym, że ich pobudzenie ma charakter odruchowy. Na przykład, w przypadku stereotypów, "w momencie spotkania członka określonej grupy społecznej odpowiednia kategoria zostaje automatycznie pobudzona" i następuje przypisanie odpowiedniego schematu do danej osoby (Moscovici 1998: 160). Owa automatyczna aktywizacja schematu poznawczego może jednak współistnieć ze świadomym, kontrolowanym powstrzymaniem się od użycia danego schematu do zinterpretowania sytuacji. W ten sposób jednostka może się bronić przed zakrzywiającym wpływem tendencyjności zawartych w schematach poznawczych.
Indywidualne traktowanie obiektu
Kategoryzowanie to nasza podstawowa umiejętność poznawcza, a schematy stanowią narzędzia niezwykle pożyteczne przy rozpatrywaniu nowych danych. Nie możemy jednak zapominać, że schemat jest zawsze rodzajem uproszczenia, które sprzyja stereotypizacji i może być mylące, a nawet krzywdzące dla osoby kategoryzowanej. W pewnych szczególnych sytuacjach decydujemy się zrezygnować z reguły oszczędności poznawczej i zarzucamy proces kategoryzacji i etykietkowania innych na rzecz indywidualnego traktowania obiektu naszego poznania. Kiedy tak się dzieje? Wtedy, gdy jesteśmy odpowiednio zmotywowani do poświęcenia danej osobie większej uwagi i potraktowania jej indywidualnie. W istocie ludzie mogą przesuwać się na kontinuum od społecznej kategoryzacji, czyli posługiwania się stereotypami, do traktowania obiektu jako niepowtarzalnego i jedynego w swoim rodzaju. Aby to jednak było możliwe jednostka musi wejść w odpowiedni stan motywacyjny: musi dysonować czasem, zasobami poznawczymi oraz chęcią podjęcia dodatkowego wysiłku.
Dzieje się tak w kilku sytuacjach: (1) gdy obiekt nabiera ważności w naszych oczach, np. spodziewamy się przyszłych bliskich interakcji z daną osobą; (2) gdy odczuwamy empatię w stosunku do obiektu lub czujemy się zań odpowiedzialni; (3) gdy ktoś zasugeruje nam byśmy starali się bliżej poznać daną osobę lub zdobyć precyzyjne informacje na jej temat. Wchodzą więc tutaj w grę czynniki interpretacyjne, motywacyjne oraz stopień koncentracji osoby poznającej.
Fiske i Neuberg (1990) wyjaśniają to zjawisko w modelu ciągłości wrażenia. Zakłada on, że ocena na temat innego człowieka konstruowana jest w pewnym ciągu tworzenia wrażeń. Na dwóch krańcach kontinuum znajdują się: sądy wydane na bazie społecznej kategoryzacji - oraz te bazujące na podejściu indywidualizującym. Zazwyczaj reakcje związane z kategoryzowaniem mają pierwszeństwo przed zindywidualizowanym opiniowaniem na temat osoby. Przesunięcie wzdłuż kontinuum od społecznej kategoryzacji do reakcji na cechy osobiste zależy od przypisania znaczenia osobie ocenianej. Znaczenie to rośnie, gdy postrzegamy osoby jako znajdującą się w polu naszych interesów, potrzeb i aktualnych celów. "Jeżeli obiekt ma znaczenie, nawet niewielkie [...] jednostka uruchomi pewne zasoby koncentracji, by oszacować osobiste cechy obiektu; zapoczątkuje to dążenie do bardziej zindywidualizowanego osądu" (Moscovici 1998: 163).
Gdy nie mamy czasu i odpowiedniej motywacji, nie mamy powodu ani potrzeby by bliżej zainteresować się obiektem, nasze poznawanie osunie się w tryb społecznej kategoryzacji i będziemy mieć tendencję do stereotypowego widzenia. W takich sytuacjach przeważnie ujawnia się nasze "skąpstwo poznawcze", a myśliciele o ograniczonych możliwościach "poszukują rozwiązań szybkich i zadowalających, a nie dokładnych i wymagających czasu" (Fiske, Tylor 1991).
Allport, Gordon W. (1954), The Nature of Prejudice, Massachusetts: Addison-Wesley Reading.
Cantor, N.; Mischel W. (1977) Traits as prototypes: Effects on Recognition memory, "Journal of Personality and Social Psychology", vol. 35, s. 38-48.
Fiske S. T., Taylor S. E. (1991), Social Cognition, New York: McGraw-Hill.
Hamilton, D. L., Trolier T. K. (1986) Stereotypes and stereotyping: An Overview of the Cognitive Approach, [w:] J. F. Dovidjo, DS. L. Gaertner (red.), Prejudice, Discrimination, and Racism, Orlando, Florida: Academic Press, s. 127-163.
Moscovici, Serge, red. (1998) Psychologia społeczna w relacji ja - inni, tłum. Marek Cielecki, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. Rozdz. 8: Postrzeganie innych: podejście socjopoznawcze, s. 136-178.
Taylor, S. E. (1981) A Categorization approach to stereotyping [w:] D. L. Hamilton (red.), Cognitive Process in Stereotyping and Intergroup Behavior, Hillsdale, New Jersey: Erlbaum, s. 88-114.
