PROCESY ATRYBUCJI

ATRYBUCJE - to spostrzegane przyczyny zdarzeń lub zachowań.
Proces atrybucyjny to wnioskowanie przez ludzi o przyczynach własnych zachowań oraz zachowań innych ludzi. Ciekawość atrybucyjną człowieka stymuluje nietypowość zdarzenia oraz jego negatywny charakter.

Najistotniejsze znaczenie ma w procesie spostrzegania przyczyn rozróżnienie:
(1) przyczyn wewnętrznych (związanych z działającą osobą)
(2) przyczyn zewnętrznych (związanych z sytuacji, w jakiej ona działa)
(w "hydraulicznym" modelu atrybucji Heidera = rozróżnienie na przyczyny osobowe i środowiskowe)

Sformułowano wiele teorii wyjaśniających proces atrybucji.

► Fritz Heider (1958) Psychologia stosunków międzyludzkich…

Przypisywanie intencji jest naturalną ludzką czynnością. Ludzie wykazują skłonność do interpretowania w kategoriach intencjonalnych nawet zupełnie przypadkowych zdarzeń. Większość ludzkich zachowań jest zamierzona, a proces wyjaśniania ich przyczyn polega na odczytywaniu intencji. Ale ludzie przejawiają również zachowania NIEINTENCJONALNE. A konsekwencje psychologiczne przypisania komuś intencji / braku intencji są zupełnie odmienne.

Heider wprowadza rozróżnienie pomiędzy: przypisywaniem przyczynowości (kto jest sprawcą?) – a przypisywaniem winy/ odpowiedzialności (kto zawinił? kto jest odpowiedzialny za zdarzenie?).

Rozróżniając PRZYCZYNY OSOBOWE i ŚRODOWISKOWE widzi te dwa rodzaje przyczyn jako wzajemnie wykluczające się (tzw. "hydrauliczny model atrybucji" – Hewstone, 1989) :

• PRZYCZYNY OSOBOWE obejmują: INTENCJE („Chcę”), ZDOLNOŚCI („Potrafię”, „Mogę”), MOTYWACJE („Usiłuję”),
• PRZYCZYNY ŚRODOWISKOWE odwołują się do obiektywnych trudności, okoliczności czy warunków, w których realizowane było działanie.

To Heider pierwszy opisał efekt atrybucyjny polegający na niedocenianiu roli czynników sytuacyjnych w wyjaśnianiu przyczyn ludzkiego zachowania (tzw. PIERWOTNY BŁĄD ATRYBUCJI). Jego zdaniem zachowanie wraz z jego wykonawcą tworzy tak wyrazistą FIGURĘ PERCEPCYJNĄ, że przeciętny obserwator będzie przecenianiał rolę, jaką w determinacji zachowania odgrywały CECHY DYSPOZYCYJNE WYKONAWCY (w porównaniu z rolą zewnętrznych czynników sytuacyjnych).
„Zachowanie ma tak wyraziste cechy, że wypełnia nam całe pole percepcyjne” (Heider, 1958:54)

► Teoria odpowiednich wniosków (correspondent inference theory) Jonesa i Davisa (1965)Według Edwarda Jonesa i Keitha Davisa wyjaśnienie zachowania to ZROZUMIENIE INTENCJI, jakie się za tym zachowaniem kryją.
Proces wyjaśniania przebiega w dwóch etapach:
1) IDENTYFIKACJA INTENCJI (leżącej u podstaw wyjaśnianego zachowania)
2) ATRYBUCJA DYSPOZYCJI (cech osobowościowych wyonawcy)
Obserwator jest skłonny uznać, że zachowanie miało charakter intencjonalny, wówczas, gdy stwierdza że wykonawca:

• wiedział, jakie skutki pociągnie za sobą zachowanie lub:
• dyspopnował możliwościami wywołania pożądanych skutków.

Zdaniem Jonesa i Davisa, wnioskowanie o dyspozycjach jest zawsze poprzedzone wnioskowaniem o intencjach.
Zachowanie nieintencjonalne (np. wykonywane pod przymusem) nie pozwala – zdaniem autorów – przejść do dalszego etapu, czyli do wnioskowania o trwałych cechach wykonawcy.
Założenie to można poddać krytyce – jest wiele zachowań, których przyczyną są trwałe dyspozycje wykonawcy (np. zachowania świadczące o niewielkiej sprawności w różnych dziedzinach, zachowania niezgrabne lub głupie) – które wcale nie muszą mieć charakteru intencjonalnego.

Co wpływa na pewność wniosków atrybucyjnych według Jonesa i Davisa?
► zgodność zachowania z oczekiwaniami społecznymi
► informacja o ograniczeniach sytuacyjnych danego zachowania
► wartość emocjonalna (hedonic relevance)
► ksobność interpretacji (personalism)

► Teoria atrybucji KelleyaHarold Kelley (1967, 1973) rozróżnił dwie grupy sytuacji, w których dokonujemy atrybucji:
► zdarzenia powtarzalne
► zdarzenia niepowtarzalne
Przyczyny zdarzeń powtarzalnych dociekamy według niego stosując racjonalną analizę przyczyn, przypominającą analizę wariancji (Model Anova) w statystyce (Kelley, 1967, 1973). Próbujemy wówczas uwzględnić 3 rodzaje informacji o:

1. spójności zachowania (jak spójne jest zachowanie osoby? czy wobec innych ludzi i w innych sytuacjach też się tak zachowuje/ zachowywała?)
2. wybiórczości zachowania (na ile wybiórcze jest to zachowania, czy do tego rodzaju zachowania osoba wybiera tylko ten "obiekt" czy wszytskich innych traktuje dokładnie tak samo?)
3. powszechności zachowania (na ile powszechne jest takie zachowanie wobec obiektu? czy wszyscy inni też tak go traktują? czy zdarza się to wyjątkowo i nikt inny do tej pory tak go nie potraktował?)

Odpowiedzi ta te trzy rodzaje pytań określane są jako "sześcian atrybucyjny", którego trzy boki odpowiadają trzem wymiarom atrybucyjnym:

• Osoby – zachowanie może być spowodowane cechami WYKONAWCY (Kasia jest nielojalna)
• Obiektu zachowania (bodźca) – cechami PRZEDMIOTU ZACHOWANIA (Staszek źle tańczy)
• Okoliczności zachowania (czasu, miejsca) – cechami SYTUACJI (Na zabawie każdy tańczy z kim chce i nie obowiązuje zasada lojalności wobec partnera)

Żeby wyciągnąć wiarygodny wniosek przyczynowy – należy zestawić ze sobą wartości wszystkich trzech informacji.

BŁĘDY I TENDENCYJNOŚCI WNIOSKÓW ATRYBUCYJNYCH
Nasze wnioskowanie o przyczynach cudzych i własnych zachowań odbiega od rzeczywistości, pojawiają się w nim liczne tendencyjności i błędy atrybucyjne. Najważniejsze z nich, to:

• podstawowy błąd atrybucji (przecenianie stopnia korespondencji między działaniem i cechami jego wykonawcy – a w konsekwencji przecenianie roli cech osobowości jako przyczyn cudzego zachowania)
• asymetria aktor-obserwator ( większa skłonność do upatrywania przyczyn cudzych zachowań w osobowości niż w sytuacji, a własnych – w sytuacji)
• egotyzm atrybucyjny (przypisywanie własnych sukcesów czynnikom wewnętrznym, a porażek – czynnikom sytuacyjnym)
• egocentryzm atrybucyjny (przypisywanie sobie większej odpowiedzialności za wyniki uzyskiwane wspólnie z innymi osobami – bez względu na efekt – sukces czy porażka)
• efekt fałszywej powszechności (przecenianie rozpowszechnienia własnych opinii i zachowań)

Strelau, Psychologia. Podręcznik akademicki... t. 3, PWN, Warszawa 2000, s. 45-56.

Funkcje procesów atrybucji
– funkcja kontroli
– funkcja przewidywania zdarzeń
– funkcja egotystyczna

PYTANIA KONTROLNE:
1) Czym różni się wyjaśnianie przyczyn zdarzeń powtarzalnych i niepowtarzalnych w ujęciu Harolda Kelleya?
2) Jakie są przyczyny podstawowego błędu atrybucji?
3) Jakie są przyczyny atrybucyjnej asymetrii aktor-obserwator?
4) Dlaczego ludzie przeceniają stopień rozpowszechnienia własnych poglądów i zachowań?