Teoria dysonansu poznawczego
Teoria dysonansu poznawczego (cognitive dissonance theory) stworzona przez Leona Festingera (1957) to jedna z centralnych koncepcji usiłującyh wyjaśnić skomplikowane relacje pomiędzy zachowaniem człowieka, jego sposobem rozumienia świata oraz obrazem własnej osoby jaki jednostka tworzy i podtrzymuje. Jest to jednocześnie jedna z najbardziej wpływowych i szeroko studiowanych teorii w psychologii społecznej.
Dysonans poznawczy jest uczuciem przykrego napięcia, które pojawia się, na skutek jednoczesnego utrzymywania dwóch sprzecznych idei. Owe idee, inaczej elementy poznawcze (cognitions), obejmować mogą przekonania, postawy lub autodefinicje zawierające świadomość własnego zachowania. Teoria ta zakłada, że dysonans jest napięciem motywującym (motivational drive), które sprawia, że gdy tylko się pojawia, ludzie będą dążyć do zmniejszania przeżywanego dysonansu albo poprzez (1) zmianę swoich postaw, przekonań i zachowań, albo przez (2) uzasadnianie lub racjonalizowanie swoich postaw, przekonań i zachowań. Jednostka dąży bowiem zazwyczaj do poczucia konsonansu (consonance), czyli stanu wewnętrznej spójności przekonań, kiedy własne poglądy odczuwane są jako harmonijne, koherentne i zgodne ze sobą.
Dysonans występuje, gdy osoba dostrzega nagle logiczną niekonsekwencję pomiędzy swoimi przekonaniami. Gdy uzmysławia sobie, że jedno przekonanie zakłada przeciwieństwo drugiego. Na przykład:
Podstawowe tezy teorii dysonansu można sprowadzić do kilku stwierdzeń:
Niepokój związany z możliwością złej decyzji może także prowadzić do racjonalizacji (rationalization), oraz tendencji do budowania dodatkowych uzasadnień (justifications) w celu wsparcia własnych wyborów. Osoba, która wydała zbyt dużo pieniędzy na nowy samochód, może uznać, że nowy pojazd jest znacznie mniej podatny na awarie niż jego stary samochód. I choć przekonanie to nie musi być prawdą, prawdopodobnie sprawi, że właściciel nowego samochodu poczuje się lepiej i zmniejszy jego dysonans.
Dysonans może również prowadzić do tendencyjnego interpretowania nowych dowodów jako potwierdzenia swoich istniejących przekonań lub teorii (confirmation bias), do zaprzeczania nowym dowodom (denial of disconfirming evidence) oraz do uruchomienia wielu innych mechanizmów obronnych ego, które w efekcie skutkują stratą na poziomie adekwatnego spostrzegania świata. Z całą pewnością "przeżywanie dysonansu poznawczego może powodować nieoczekiwane i paradoksalne zmiany w treści naszych przekonań (Eysenck, Eysenck 2003: 203).
Źródła i lektury:
Leon Festinger (1919-1989)
Dysonans poznawczy jest uczuciem przykrego napięcia, które pojawia się, na skutek jednoczesnego utrzymywania dwóch sprzecznych idei. Owe idee, inaczej elementy poznawcze (cognitions), obejmować mogą przekonania, postawy lub autodefinicje zawierające świadomość własnego zachowania. Teoria ta zakłada, że dysonans jest napięciem motywującym (motivational drive), które sprawia, że gdy tylko się pojawia, ludzie będą dążyć do zmniejszania przeżywanego dysonansu albo poprzez (1) zmianę swoich postaw, przekonań i zachowań, albo przez (2) uzasadnianie lub racjonalizowanie swoich postaw, przekonań i zachowań. Jednostka dąży bowiem zazwyczaj do poczucia konsonansu (consonance), czyli stanu wewnętrznej spójności przekonań, kiedy własne poglądy odczuwane są jako harmonijne, koherentne i zgodne ze sobą.
Dysonans występuje, gdy osoba dostrzega nagle logiczną niekonsekwencję pomiędzy swoimi przekonaniami. Gdy uzmysławia sobie, że jedno przekonanie zakłada przeciwieństwo drugiego. Na przykład:
- definiowanie siebie jako ekologa, czyli osobę walczącą o dobrostan planety i wszelkich żyjących na niej ekosystemów, a jednocześnie jedzenie mięsa, które jest największym czynnikiem powodującym globalne ocieplenie, zakwaszenie oceanów, degradację gleby i destrukcję Amazonii;
- uważanie siebie za „feministkę”, czyli osobę zwalczającą opresyjne zachowania wobec kobiet, ale jedzenie jajek i nabiału, będących produktami wyzysku żeńskich narządów rozrodczych;
- definiowanie siebie jako osobę uduchowioną, głoszącą dobro i współczucie, a spożywanie na co dzień produktów otrzymanych drogą tortur, okrucieństwa, wyzysku i śmierci niewinnych czujących istot;
- głoszenie i domaganie się równych praw dla wszystkich, ale odmawianie praw najsłabszym członkom społeczeństwa;
- definiowanie się w kategoriach miłośnika zwierząt, a płacenie w sklepie za niezliczone formy okrucieństwa wobec zwierząt;
- albo podejmowanie walki o prawa zwierząt - ale jednocześnie jedzenie mięsa lub noszenie futra. I tak dalej...
Podstawowe tezy teorii dysonansu można sprowadzić do kilku stwierdzeń:
- Uznawanie przekonań między którymi zachodzi stosunek dysonansu jest nieprzyjemne dla jednostki.
- Jednostki starają się usunąć lub zmniejszyć dysonans (albo unikać sytuacji wywołujących dysonans).
- Im silniejsze napięcie (nieprzyjemne uczucie wywołane przez dysonans) – tym silniejsza tendencja do jego usunięcia.
- Każda reakcja usuwająca dysonans będzie miała tendencję do utrwalania się.
- Napięcie wywołane przez dysonans jest tym większe, im ważniejsze dla człowieka przekonania między którymi zachodzi dysonans.
- Napięcie jest większe jeśli liczba i ważność przekonań sprzecznych wobec dysonansowego przekonania jest większa niż liczba i ważność przekonań z nim zgodnych.
- Dysonans można zmniejszyć poprzez:
- autoperswazję
- przyjęcie dodatkowego przekonania
- zmianę przekonań pozostających w dysonansie
Wiele wskazuje na to, że aby doszło do pojawienia się dysonansu sprzeczne elementy poznawcze muszą w jakiś sposób dotykać obrazu naszej osoby i być dla niego zagrożeniem. Bardzo silną przyczyną dysonansu będzie zawsze konflikt danego przekonania z którymś z podstawowych elementów koncepcji samego siebie, takich jak przekonanie: "Jestem dobrym człowiekiem" lub "Podjęłam właściwą decyzję".
Zagrożenie dla tego ostatniego przekonania wiąże się ze szczególną sytuacją dysonansową, z tzw. dysonansem podecyzyjnym. Pojawia się on w sytuacji, gdy jednostka podejmuje ważną decyzję. Ważną, czyli kosztowną, trudną do zmiany, wymagającą odpowiedniego wysiłku i powodującą negatywne konsekwencje dla drugiej osoby (Aronson i wsp. 1997: 84-85). Kiedy jednostka przeżywa dysonans podecycyjny, będzie starała się go zlikwidować przez podwyższenie atrakcyjności wybranej alternatywy i zdewaluowanie alternatywy odrzuconej (j.w.).
Niepokój związany z możliwością złej decyzji może także prowadzić do racjonalizacji (rationalization), oraz tendencji do budowania dodatkowych uzasadnień (justifications) w celu wsparcia własnych wyborów. Osoba, która wydała zbyt dużo pieniędzy na nowy samochód, może uznać, że nowy pojazd jest znacznie mniej podatny na awarie niż jego stary samochód. I choć przekonanie to nie musi być prawdą, prawdopodobnie sprawi, że właściciel nowego samochodu poczuje się lepiej i zmniejszy jego dysonans.
Dysonans może również prowadzić do tendencyjnego interpretowania nowych dowodów jako potwierdzenia swoich istniejących przekonań lub teorii (confirmation bias), do zaprzeczania nowym dowodom (denial of disconfirming evidence) oraz do uruchomienia wielu innych mechanizmów obronnych ego, które w efekcie skutkują stratą na poziomie adekwatnego spostrzegania świata. Z całą pewnością "przeżywanie dysonansu poznawczego może powodować nieoczekiwane i paradoksalne zmiany w treści naszych przekonań (Eysenck, Eysenck 2003: 203).
Źródła i lektury:
- Festinger, Leon (1957). A theory of cognitive dissonance. Stanford, CA: Stanford University Press.
- Festinger, Leon, and James M. Carlsmith (1959). "Cognitive consequences of forced compliance". Journal of Abnormal and Social Psychology, Vol. 58, 203-211.
- Elliot Aronson, Timothy D. Wilson, Robin M. Akert (1997). Psychologia społeczna. Serce i umysł. Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka. Rozdział 3. Dysonans poznawczy a potrzeba podtrzymywania samooceny, s. 78-122.
- Hans i Michael Eysenck (2003) Podpatrywanie umysłu. Dlaczego ludzie zachowują się tak, jak się zachowują? Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2003, Rozdział 19. Rozwiązywanie wewnętrznego konfliktu, s. 237-248.
